Dünya silah ixracına və idxalına hansı ölkələr liderlik edir?
© AFP 2023
Abunə olmaq
2019-23-cü illərdə Avropa ölkələrinə silah idxalının təxminən 55 faizi, 2014-18-ci illərdə 35 faizi ABŞ tərəfindən təmin edilib.
BAKI, 12 mart — Sputnik. Avropa ölkələri 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında əsas silah idxalını demək olar ki, iki dəfə (+94 faiz) artırıblar. 2019-23-cü illərdə Asiya, Okeaniya və Yaxın Şərqə daha böyük həcmdə silah ixrac edilib, burada 10 ən böyük silah idxalçısından doqquzu yerləşir. ABŞ 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında silah ixracını 17 faiz artırıb, Rusiyanın silah ixracı isə iki dəfə azalıb. Rusiya ilk dəfə olaraq Fransadan bir qədər geri qalaraq üçüncü ən böyük silah ixracatçısı oldu. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) bu gün dərc etdiyi, beynəlxalq silah transferlərinə dair yeni məlumatlara əsasən, beynəlxalq silah transferlərinin qlobal həcmi 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında 3,3 faizə qədər azalıb.
2019-23-cü illərdə Avropa ölkələrinə silah idxalının təxminən 55 faizi, 2014-18-ci illərdə 35 faizi ABŞ tərəfindən təmin edilib. SIPRI-nin direktoru Den Smit qeyd edib ki, Avropa dövlətləri tərəfindən silah idxalının yarısından çoxu ABŞ-ın hesabınadır, eyni zamanda, Avropa regiondan kənara gedən böyük həcmlər də daxil olmaqla qlobal silah ixracının təxminən üçdə birinə nəzarət edir. Avropa NATO dövlətlərinin ABŞ-dan silah idxal etmək qərarlarını bir çox amillər formalaşdırır. Bura texniki, hərbi və xərclərlə bağlı məsələlərlə yanaşı, trans-Atlantik əlaqələri saxlamaq məqsədi də daxildir. Əgər yaxın illərdə trans-Atlantik münasibətlər dəyişərsə, Avropa dövlətlərinin silah satın alma siyasətləri də dəyişdirilə bilər.
ABŞ və Fransanın silah ixracı yüksəlir, Rusiya silah ixracı isə azalır
ABŞ-ın silah ixracı 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında 17 faiz artıb və onun ümumi qlobal silah ixracındakı payı 34 faizdən 42 faizə yüksəlib. ABŞ 2019-23-cü illərdə 107 ölkəyə əsas silah tədarükçüsü olub, bu da əvvəlki beş illik dövrdə olduğundan və digər silah ixracatçısından qat-qat çoxdur. ABŞ və Qərbi Avropa dövlətləri birlikdə 2014-18-ci illərdəki 62 faiz, 2019-23-cü illərdə bütün silah ixracının 72 faizini icra edib.
SIPRI Silah Transferi Proqramının Direktoru Metyu Corc deyib: "ABŞ xarici siyasətinin mühüm aspekti kimi silah tədarükçüsü kimi qlobal rolunu artırıb və əvvəlkindən daha çox ölkəyə silah ixracını artırıb. Bu, ABŞ-ın iqtisadi və geosiyasi üstünlüyünün inkişaf etməkdə olan güclər tərəfindən yoxlamadan keçirildiyi bir vaxta təsadüf edir".
Fransanın silah ixracı 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında 47 faiz artıb və ilk dəfə Rusiyanı qabaqlayaraq ikinci ən böyük silah ixracatçısı olub. Fransanın silah ixracının ən böyük payı (42 faiz) Asiya və Okeaniya dövlətlərinin payına düşür. Digər 34 faizi isə Yaxın Şərq ölkələrinə ixrac edilib. Fransanın silah ixracının ən böyük tək alıcısı Hindistan olub ki, bu da təxminən 30 faiz təşkil edib. Fransanın silah ixracındakı artım əsasən Hindistan, Qətər və Misirə döyüş təyyarələrinin tədarükü ilə bağlı olub.
SIPRI-nin tədqiqatçısı Katarina Cokiç deyib: "Fransa güclü qlobal tələb imkanından öz silah sənayesini ixrac vasitəsilə inkişaf etdirmək üçün istifadə edir. Fransa döyüş təyyarələrini Avropadan kənarda satmaqda xüsusilə uğurlu olub".
Rusiyanın silah ixracı 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında 53 faiz azalıb. Azalma son beş il ərzində sürətli olub və Rusiya 2019-cu ildə 31 dövlətə əsas silah ixrac etdiyi halda, 2023-cü ildə yalnız 12-nə ixrac edib. Asiya və Okeaniyadakı dövlətlər 2019-23-cu illərdə Rusiyanın ümumi silah ixracının 68 faizini alıb. Bunun 34 faizi Hindistanın, 21 faizi isə Çinin payına düşür.
ABŞ, Fransa və Rusiyadan sonra digər 10 ən yaxşı silah ixracatçısına nəzər salsaq, ixracatda iki artım qeydə alınıb: İtaliya (+86 faiz) və Cənubi Koreya (+12 faiz); beşində isə azalma müşahidə olunub: Çin (–5,3 faiz), Almaniya (–14 faiz), Böyük Britaniya (–14 faiz), İspaniya (–3,3 faiz) və İsrail (–25 faiz).
Avropaya silah idxalında kəskin artım
Avropa dövlətləri tərəfindən silah idxalı 2019-23-cü illərdə 2014-18-ci illərlə müqayisədə 94 faiz çox olub. Ən azı 30 dövlət 2022-ci ilin fevral ayından Ukraynaya hərbi yardım kimi əsas silahları tədarük etdikdən sonra, Ukrayna 2019-23-cü illərdə Avropanın ən böyük silah idxalçısı və dünyanın dördüncü ən böyük silah idxalçısı olub.
2019-23-cü illərdə Avropa dövlətlərinin silah idx alının 55 faizi ABŞ tərəfindən təmin edilib, halbuki 2014-18-ci illərdə bu 35 faiz olub ki, bu da əhəmiyyətli dərəcədə artım deməkdir. Bölgəyə növbəti ən böyük tədarükçülər idxalın müvafiq olaraq 6,4 faizini və 4,6 faizini təşkil edən Almaniya və Fransa hesabına olub.
"800-ə yaxın döyüş təyyarəsi və döyüş vertolyotu da daxil olmaqla bir çox bahalı silahların sifarişi ilə Avropanın silah idxalı yüksək səviyyədə qalacaq. Son iki ildə Rusiyanın Ukrayanya raket hücumları ilə, biz Avropada hava hücumundan müdafiə sistemlərinə daha çox tələbat gördük", SIPRI-nin Silah Transfer Proqramının baş tədqiqatçısı Pieter Vezeman deyib.
Silah köçürmələrinin böyük hissəsi Asiyaya gedir, Hindistan dünyanın ən böyük silah idxalçısıdır
2019-23-cü illərdə əsas silahların ixracının təxminən 37 faizi Asiya və Okeaniyadakı dövlətlərə gedib, bu, bütün regionlar üzrə ən böyük paydır, lakin 2014-18-ci illərdəki 41 faizdən bir qədər aşağı düşüb. Bölgəyə silah idxalının ümumilikdə 12 faiz azalmasına baxmayaraq, bir sıra dövlətlərin idxalı nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb.
ABŞ 25 ildə ilk dəfə olaraq Asiya və Okeaniyaya ən böyük silah tədarükçüsü olub. ABŞ-ın region dövlətlərinə silah idxalının 34 faizini, Rusiyanın 19 faizini və Çin isə 13 faizi yerinə yetirib.
Hindistan dünyanın ən böyük silah idxalçısı idi. Onun silah idxalı 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında 4,7 faiz artıb. Baxmayaraq ki, Rusiya Hindistanın əsas silah təchizatçısı olaraq qalır (silah idxalının 36 faizini təşkil edir), bu, Rusiyadan (və ya 1991-ci ilə qədər Sovet İttifaqından) tədarüklərin yarısından azını təşkil etdiyi 1960-64-cü illərdən bəri ilk beş illik dövr idi. Hindistanın silah idxalı ilə yanaşı, Pakistan da silah idxalını əhəmiyyətli dərəcədə artırıb (+43 faiz). Pakistan 2019-23-cü illərdə beşinci ən böyük silah idxalçısı olub və Çin onun silah idxalının 82 faizini təmin edərək onun əsas təchizatçısı kimi dominant olub.
Çinin Şərqi Asiya qonşularından ikisinin silah idxalı, Yaponiyanın 155 faiz, Cənubi Koreyanın isə 6,5 faiz artıb. Çinin öz silah idxalı əsasən Rusiyadan gətirilən idxal silahlarının yerli istehsal sistemləri ilə əvəzlənməsi nəticəsində 44 faiz azalıb.
"Şübhə yoxdur ki, Yaponiya və ABŞ-ın Asiya və Okeaniyadakı digər müttəfiqləri və tərəfdaşları tərəfindən davamlı yüksək səviyyəli silah idxalı əsasən bir əsas amildən qaynaqlanır: Çinin ambisiyaları ilə bağlı narahatlıq", - SIPRI Silah Transferləri Proqramı üzrə baş tədqiqatçı Siemon Vezeman deyib. "Çin təhlükəsi ilə bağlı fikirlərin tərəfdarı ABŞ region üçün artan təchizatçıdır".
Yaxın Şərq, əsasən ABŞ və Avropadan yüksək həcmdə silah idxal edir
Beynəlxalq silah transferlərinin 30 faizi 2019-23-cü illərdə Yaxın Şərqə gedib. Üç Yaxın Şərq dövləti 2019-23-cü illərdə ilk 10 idxalçı arasında olub: Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və Misir.
Səudiyyə Ərəbistanı 2019-23-cü illərdə dünyanın ikinci ən böyük silah idxalçısı olub və bu dövrdə qlobal silah idxalının 8,4 faizini alıb. Səudiyyə Ərəbistanının silah idxalı 2019-23-cü illərdə 28 faiz azalıb, lakin bu, 2014-18-ci illərdə rekord səviyyədə olub. Qətər 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında silah idxalını təxminən dörd dəfə (+396 faiz) artıraraq, 2019-23-cü illərdə dünyanın üçüncü ən böyük silah idxalçısı olub.
Yaxın Şərq dövlətlərinin silah idxalının əksəriyyəti ABŞ (52%), Fransa (12%), İtaliya (10%) və Almaniya (7,1%) tərəfindən təmin edilib.
SIPRI-nin tədqiqatçısı Zain Hussain deyib ki, Yaxın Şərqə silah idxalının ümumi azalmasına baxmayaraq, bu, əsasən regional münaqişələr və gərginlik səbəbindən bəzi dövlətlərdə yüksək olaraq qalır:
"Son 10 ildə idxal olunan əsas silahlar Qəzza, Livan və Yəmən də daxil olmaqla bölgədəki münaqişələrdə geniş şəkildə istifadə olunub. Körfəz bölgəsindəki bəzi dövlətlər Yəməndəki husilərə qarşı istifadə etmək və İranın təsiri azaltmaq üçün böyük həcmdə silah idxal edib".
Afrikadakı dövlətlərin əsas silah idxalı 2014-18 və 2019-23-cü illər arasında 52 faiz azalıb. Bu, əsasən iki Şimali Afrika idxalçısı Əlcəzair (–77 faiz) və Mərakeş (–46 faiz) üzrə böyük azalmalarla bağlı olub.
Sub-Saharanınölkələrinin silah idxalı 9 faiz azalıb. Sub-Sharaya idxalın 19 faizini təmin edən Çin regionun əsas silah tədarükçüsü kimi Rusiyanı geridə qoyub.
Misir 2019-23-cü illərdə dünyanın yeddinci ən böyük silah idxalçısı olub. Onun idxalına 20-dən çox döyüş təyyarəsi və hərbi imkanlarını artırmaq məqsədi daşıyan cəmi 10 əsas döyüş gəmisi daxildir.
Avstraliya dünyanın səkkizinci ən böyük silah idxalçısı idi. Onun silah idxalı 21 faiz azalıb. Bununla belə, 2023-cü ildə Böyük Britaniya və ABŞ ilə ən azı altı nüvə enerjisi ilə işləyən sualtı qayığın idxalı barədə razılığa gəlib.
İsrailin silah idxalının 69 faizi ABŞ, 30 faizi isə Almaniyanın payına düşür.
Döyüş təyyarələri əsas uzaqmənzilli zərbə silahıdır, lakin uzaqmənzilli raketlərədə maraq artır. 2019-23-cü illərdə altı dövlət ABŞ-dan 1000 kilometrdən çox mənzilli raketlər sifariş edib.
Amerika qitəsindəki dövlətlərin silah idxalı 7,2 faiz azalıb. ABŞ regionda ən böyük idxalçı olub, onu Braziliya və Kanada izləyir.
